پردیس ایرانی چیست؟

باغ، مفرح فضایی است كه ایرانیان از دیرباز بر ساخت و آبادانی اش همت گماشتند و برای سرسبزی و زیبایی اش تلاش ها كرده اند و زمان های دراز بر طرحش اندیشیده اند.

تاریخ نگاران بسیاری ایرانیان را اولین خالقان باغ می دانند. فارسنامه ابن بلخی 5100-500 هـ .ق) منوچهر پسر میشخوریار را كه هفتمین پادشاه پیشدادی است، نخستین كسی می داند كه در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته و می نویسد: <آثار او آن است كی اول كسی كی باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون كی بر كوهسارها و دشت ها رسته بود، جمع كرد و بكشت و فرمود تا چهار دیوار گرد آن در كشیدند و آن را بوستان نام كرده، یعنی معدن بوی ها.( >آریانپور، 29 :1365)

حال اگر نه اولین، ولی بی شك باید ایرانیان را جزو نخستین ملل باغساز دنیا به حساب آورد كه سبك خاص خود را نه تنها در باغسازیشان به كار گرفته اند، كه به بسیاری دیگر از تمدن ها نیز آموخته اند. شاید هوای گرم و خشك حاكم براین سرزمین طمع زیستن در بهشت را بیشتر در دلشان برافروخته و لاجرم خلاقیتشان را بدین سمت رانده است طوری كه حتی نام این فضاهای سرسبز ایرانیان بلندآوازه گشته و زبان به زبان رفته و گشته و مانده است.

باغ، واژه ای فارسی است كه در پهلوی و سغدی نیز به همین شكل ( BAGH) به كار برده می شد. برخی باغ را مشترك در فارسی و تازی می دانند و بعضی نیز برآنند كه این واژه در اصل تازی بوده است.

 واژه باغ معادل <پردیس> است كه این خود لغتی است ماخوذ از زبان مادی (پارادئزا) به معنی باغ و بوستان. پارادئزا در اوستا نیز دو بار به كار برده شده است. این واژه در پهلوی پالیز شده و در فارسی دری هم به كار رفته است، هر چند كه امروز پالیز را كشتزار خیار و هندوانه و گاه سبزی كاری گویند. در دوران هخامنشیان و بعد از آن سرتاسر ایران پر بود از باغهای بزرگ و باشكوه، به گونه ای كه گزنفون نیز چندین بار از آنها یاد می كند.
 این باغها كه در روزگار خود بی نظیر بود در دیگر تمدن های بزرگ سابقه اینچنانی نداشت و مردم بسیاری از نقاط جهان را جالب نظر آمد. لذا به اقتباس از ایرانیان باغهایی در بسیاری از نقاط جهان ساخته شد و همان واژه فارسی برای نامگذاری آنها به كار برده شد. امروزه این واژه در زبان یونانی به صورت Paradeisos به معنی باغ و در زبان های فرانسه و انگلیسی به ترتیب Paradis و Paradise به معنای بهشت به كار می رود.

ویل دورانت در تاریخ تمدن (عصر ایمان) می نویسد: <باغ به سبك ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفته، در بین مسلمین و اعراب و در هندوستان هم رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپاییان گردیده است.> كاخ الحمرا در اسپانیا، ورسای در فرانسه، تاج محل در هندوستان و نیز آثار به جای مانده از باغهای معلق بابل در عراق كنونی را شاید بتوان از مهم ترین نمونه های شاهد بر این مدعا دانست.

مهم ترین مشخصه باغ ایرانی كه آن را در یك نگاه از باغهای دیگر ملل جهان متمایز می سازد هندسه حاكم بر آن است، چرا كه طرح كالبدی آن براساس ساختار هندسی بسیار دقیق، حساب شده و منحصر به فرد شكل یافته است، كه در آن عمدتا از اشكال مربع و مستطیل استفاده می شود.

نقشه باغ ایرانی از تعدادی خطوط و محورهای قوی تشكیل شده است كه باغ را به چهار قسمت اصلی تقسیم می كنند. محورهای اصلی باغ همیشه بر مهم ترین مسیرهای عبوری آن منطبق هستند. محل تلاقی محورهای اصلی نیز از مهم ترین نقاط باغ است كه محل احداث كوشك (عمارت ویلایی تابستانی) و یا استخر خواهد بود كه این دو نیز از مهم ترین اجزای باغ ایرانی اند. استخر مستطیل شكل همیشه در مقابل مهم ترین جبهه كوشك اصلی باغ ساخته می شود و این هر دو نیز معمولابر اصلی ترین و كشیده ترین محور باغ قرار می گیرند. به گونه ای كه همیشه می توان تصویری لرزان از عمارت باغ را در آب آرام و گسترده در مقابلش به تماشا نشست و آنقدر باورش كرد كه بیست ستونش را چلستون نام داد و به خاطر سپرد.

طرح و ساختار باغ ایرانی قدمتی چندهزار ساله دارد كه شاید بتوان اولین نمونه از آن را در اكتشافات باستانشناسی باغ سلطنتی كورش در پاسارگاد كه سال ها پیش توسط دیوید استروناخ تهیه شده است، مشاهده كرد. ویكتوریا سكویل وست در مقاله مفصلی كه درباره باغهای ایرانی نگاشته، به كاسه ای سفالین كه توسط پروفسور هرتسفلد در سامره كشف شده اشاره می كند و می نویسد: < در اینجا كاسه ای سفالی به دست آمده كه تصور می رود مربوط به 2000 سال پیش از میلاد باشد و روی آن جوی های متقاطعی است كه چهار قطعه باغ را نشان می دهد و در هر قطعه یك درخت و یك پرنده است.

ولی به هرحال این طرح همان طرح رسمی و عمومی ایرانیان است كه از زمان كورش تا به امروز به كار برده اند... و در حقیقت تمام باغهای ایران براساس این تقسیم هندسی طرح ریزی شده اند، تا جایی كه این كار به صورت یك كیفیت عرفانی درمی آید كه از افكار بسیار قدیمی آسیا در تصور عالم وجود و تقسیم آن به چهار منطقه است، كه معمولاچهار رودخانه بزرگ آنها را از هم جدا می كند.> در مورد ریشه ساختار هندسی باغ ایرانی نظرات متعددی مطرح است، كه از مهم ترین آنها می توان از تئوری هایی نام برد كه چهار عنصر مقدس آب، باد، آتش و خاك را ریشه فلسفی این طرح برشمرده اند. طرح هندسی باغ ایرانی را در نقوش فرش های اصیل ایرانی، ظروف سفالین و دیگر هنر های تصویری نیز می توان مشاهده كرد.

محصوریت، دیگر شاخصه مهم باغ ایرانی است كه برگرفته از روحیه درونگرای مردم سرزمینمان است و در دیگر بناهای ایرانیان نیز به صورت عاملی مهم و تاثیرگذار تبلور یافته است. دیوارهای ضخیم و بلند خشتی و چینه ای كه دور تا دور باغ مستطیل شكل ایرانی را احاطه كرده اند ساكنان آن را امنیت خاطر می بخشند و از شرارت تراران و مهاجمان در امان می دارند. در دوران صفوی كه امنیت ناشی از حكومت مقتدر بر كشور سایه افكنده است، دیوار باغها با ارتفاع و ضخامت كمتری به اجرا درمی آید و در بعضی موارد نیز مشبك می شود.


دیگر مشخصات مهم باغهای ایران را به اختصار می توان چنین برشمرد:


1- احداث باغ غالبا در زمین های شیبدار

2-استفاده از خطوط راست و زوایای قائمه در طرح پلان باغ

3- وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت

4-استفاده همزمان از درختان خزان پذیر و همیشه سبز

5- اختصاص بیشترین قسمت باغ به درختان میوه

6- استفاده از انواع گل های تزئینی و دارویی به ویژه گل سرخ


باغ ایرانی ظرافت های بسیاری را چه از بعد معماری و هنری و چه فنی در خود جای داده است كه حاصل قرن ها تجربه باغسازی مردمان این سرزمین در شرایط سخت آب وهوایی است كه با خلاقیت و ابداعات فراوان همراه بوده است. بسیاری از این تجارب و ظرافت ها را قاسم ابن یوسف ابونصر هروی در كتاب ارشاد الزراعه 9211 هـ .ق) توصیف نموده كه خود سندی معتبر در شیوه باغسازی ایرانی و طرح باغهای ایرانی در دوران گذشته است.

شاكله اصلی باغ ایرانی مانند دیگر بخش های معماری ایران، تا اواسط دوران حكومت قاجار مورد احترام بود و از این زمان اند ك اندك در طوفان تجدد و غرب گرایی، شاخ و برگش در هم می شكند و دستخوش تغییرات و بدعت های جدی می شود و زمانی نیز در آستانه فراموشی قرار می گیرد.

باغهای ایران در طول تاریخ محل وقوع بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی بوده اند و نظاره گر بسیاری از اتفاقات سرنوشت ساز. حتی برخی از آنان چون باغ فین كاشان، با واقعه ای تلخ یا شیرین شهرت یافته اند و نامشان با همان حادثه اجین شده است. اینان گاه محل تاج گذاری پادشاهی بوده اند و گاه محل اعدام مشروطه خواهی. گاه پایگاه انجنبی بوده اند و گاه حرمسرای دربار شاهی، گاه مدفن عارفی گشته اند و گاه پیش كش پادشاهی، گاهی هم سفارتخانه ای كهن بوده اند و بر سر مالكیتشان روابط دو كشور متزلزل گشته است.

هر چند همیشه مهم ترین باغها در مالكیت پادشاهان و پادشاه زادگان و خوانین بوده و كمتر در اختیار مردم عادی قرار گرفته است، ولی خاطره آنها در ذهن ایرانیان جاودانه مانده است و اصولشان حتی در حیاط كوچك خانه ها خودنمایی می كند.