نفر بعدی کیه؟؟؟مقدمه:
گزارش میزان ارجاع به مجله های (JCR (Journal citiation Report هر سال توسط انستیتو اطلاعات علمی ISI ( Institute for scientific Information) واقع در شهر فیلادلفیای آمریکا منتشر می گردد. این گزارش حاوی اطلاعات ارزشمندی پیرامون مجله ها و رتبه بندی آنها می باشد.
فاکتور تأثیر (Impact Faktor)، برای نخستین بار در سال ۱۹۹۵ و توسط بنیانگذار ISI گارفیلد Garfield مطرح شد و به سرعت به صورت دستورالعملی جهت گزینش بهترین مجله ها به کار رفت. حقیقت این است که این فاکتور ابزار کاملی برای اندازه گیری کیفیت مقاله ها نمی باشد، بلکه چون روش بهتری وجود ندارد و در حال حاضر نسبت به دیگر معیارها برای ارزیابی علمی از مزایایی برخوردار است، لذا عموماً مورد استفاده قرار می گیرد.
JCR بیش از ۷۵۰۰ مجله معتبر را در حدود ۲۰۰ حوزه موضوعی از سال ۱۹۹۷ به بعد در بر می گیرد و با استفاده از آن می توان مجله ها را در حوزه های تخصصی، طبقه بندی و شاخص های رتبه بندی آنها را بررسی کرد. JCR در دو نسخه موجود است، نسخه علمی آن در بر گیرنده بیش از ۵۹۰۰ ژورنال علمی و نسخه علوم اجتماعی مشتمل بر ۱۷۰۰ ژورنال است. JCR از طریق Web of knowledge به شرط پرداخت وجه اشتراک قابل بررسی است.
ضریب تاثیر (IF) چیست؟
فاکتور تاثیر به صورت میانگین، تعداد ارجاعات به یک مورد قابل استناد (نظیر مقاله پژوهشی، مقاله مروری، نامه، یاد داشت، چکیده و..) در یک مجله علمی در طول زمانی معین تعریف شده است. فاکتور تأثیر، تعداد ارجاعات به مقاله های منتظر شده در دو سال قبل مجله تقسیم بر تعداد مقاله های منتشر شده در دو سال مذکور است. در مواردی فاکتور تأثیر مجله بطور میانگین (که معدل فاکتور تأثیر طول دوران فهرست شدن آن مجله در ISI می باشد)، نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این شاخص مهمترین و در عین حال کاربردی ترین شاخص ارزیابی مجله ها از نظر ISI است. این عامل همه ساله توسط ISI بر مبنای ارجاعات به هر یک از مجله های علمی آن محاسبه می شود و نتیجه در گزارش JCR منتشر می شود. این ضریب نه برای مقاله یا نویسنده بلکه برای مجله محاسبه می شود. محاسبه بر مبنای یک دوره سه ساله صورت می گیرد.
چگونه یک مقاله ISI ارزیابی می شود؟
برای اینکه بتوانید یک مقاله بنویسید، لازم است در این زمینه اطلاعاتی داشته باشید. اگر این مقاله را برای مؤسسه اطلاعات علمی ISI می نویسید، احتمالاً برایتان مهم است که بدانید این مقاله ها چگونه ارزیابی می شود.
امروزه ارزیابی مقاله های علمی یکی از دغدغه های جوامع علمی می باشد. مؤسسه اطلاعات علمیISI برای ارزیابی تحت پوشش فهرست نویسی خود، سه شاخص در نظر گرفته است:
۱-فاکتور تأثیر گذار (IF): این شاخص مهمترین و در عین حال کاربردی ترین شاخص ارزیابی مجله ها از نظر ISI است.
۲-شاخص فوری(Immediately): تعداد ارجاعات به مقاله های منتشر شده مجله در سال مورد ارزیابی تقسیم بر تعداد مقاله های منتشر شده در همان سال مجله مذکور است. این شاخص در حقیقت شیب رشد منحنی ارجاعات را بیان می کند.
۳-شاخص نیمه عمر استناد(Cited Half-Life):نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سال هایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان می دهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان می کند.
بدیهی است که وقتی مقاله های یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقاله ها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقاله های جدید مجله ارجاع داده می شود. این موضوع باعث می شود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان می دهد که ارزش مقاله های مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار می گیرند. در مجموع هرچه نیمه عمرارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر می رود.
در پایان هر سال، مجله های تحت پوشش فهرست نویسی ISI که در فهرست وبگاه علم (Web of Science=WOB) قرار گرفته اند، ارزیابی می شوند. معیارهای ارزیابی و سنجش همان شاخص های ارزیابی ISI (سه شاخص اشاره شده دربالا) می باشند. نتایج این ارزیابی نیز درگزارش های ارجاع مجله JCR هر سال جهت اطلاع عموم اعلام می شود.
در بین فاکتورهای بالا، فاکتور تأثیر، کاربردی ترین شاخص می باشد و امروزه به طور گسترده ای در درجه بندی و ارزیابی مجله های مورد استفاده قرار می گیرد. این فاکتور در حقیقت توانایی مجله و هیأت تحریریه آن را در جذب بهترین مقاله ها نشان می دهد.
بانک اطلاعات ISI، مرکزی برای فهرست نمودن و پوشش دادن جامع مهمترین مجله های علمی منتشره در دنیا به منظور تبادل اطلاعات میان پژوهشگران مختلف می باشد. پر واضح است که منظور از پوشش جامع، فهرست نمودن کل مجله های علمی منتشر شده در جهان نمی باشد. چرا که از طرفی مقرون به صرفه نیست و از طرف دیگر تمام مجله های نشر یافته در جهان از استانداردهای ISI پیروی نکرده اند و از غنای علمی لازم برخوردار نیستند. ارزیابی مجله های علمی ISI به طور مستمر و مداوم هر دو هفته صورت می گیرد. ارزیابی کنندگان ISI در حدود ۲۰۰۰ عنوان جدید را سالانه مورد ارزیابی قرار داده و تنها ۱۰ تا ۱۲ درصد از مجله های علمی ارزیابی شده، انتخاب می شوند. هر مجله علمی قبل از انتخاب شدن و فهرست شدن در ISI یکسری مراحل ارزیابی را پشت سر می گذارند.
از جمله عوامل مورد ارزیابی و رعایت استانداردهای بانک اطلاعاتیISI، کمیته علمی منتخب مجله، تنوع بین المللی مقاله های چاپ شده درآن، نشر به موقع مجله و جایگاه نشر آن می باشد. لازم به ذکر است که هیچ یک از این عوامل به تنهایی مورد بررسی و ارزیابی قرار نمی گیرد، بلکه با بررسی مجموع عوامل، یک امتیاز کلی داده خواهد شد.
از جمله مواردی که در ارزیابی مجله مورد توجه قرار دارد این است که عنوان مقاله ها، چکیده و کلمات کلیدی باید به زبان انگلیسی باشد همچنین توصیه می شود که منابع نیز به زبان انگلیسی نوشته شوند. اگر چه اطلاعات علمی مهم به تمامی زبانها به چاپ می رسد، اما موارد ذکر شده باید به زبان انگلیسی باشد تا تحت داوری و ارزیابی ISI قرار گیرد زیرا ارزیابی کنندگان مجله های علمی در ISI نمی توانند عناوین ومنابع بکار رفته در مقاله ها را به زبان انگلیسی ترجمه کنند. داوری علمی و تخصصی مقاله های چاپ شده در مجله توسط داوران نام آشنای علمی از جمله عمده ترین موارد مورد توجه ارزیابی کنندگان می باشد که گویای اعتبار و غنای علمی مجله است.
سه پایگاه WOS ، EST و JCR از معتبرترین پایگاه های علم سنجی هستند که توسط مؤسسه اطلاعات علمی ISI تهیه و روز آمد سازی می شوند.
پایگاه Essential Science Indicators) ESI بر مبنای دوره های زمانی ۱۰ ساله، به ارائه آمار در قالب شاخص های تعیین شده تولید علم از جمله رتبه علمی کشورها بر اساس تعداد تولیدات علمی، تعدا کل استنادها و نسبت استناد به تولیدات علمی می پردازد.
در پایگاه Web of Science)WOS) امکان جستجو و استخراج اطلاعات در طول دوره های زمانی مختلف بر اساس شاخص های گوناگون علم سنجی وجود دارد.
پایگاه (JCR (Journal citation Reprts به ارائه گزارش استنادی نشریه ها می پردازد.
از طرفی تعداد نشریه هایی که هر کدام از این پایگاه ها نمایه می کنند نیز با دیگری متفاوت است.
بهترین معیارهای ISIبرای نمایه کردن مجله ها چیست؟
در سایتISI چهار مورد به عنوان ملاک های اصلی نمایه شدن مجله آمده است که عبارتند از:
۱-زمان بندی نشر، تعریف شده باشد یعنی معلوم باشد که فصلنامه است، ماهنامه است یا… و در موعد معین هم آماده شود.
۲-فرآیند داوری برای مجله تعریف شده باشد.
۳-قواعد نشر بین المللی را رعایت کند. برای مثال، عنوان مجله گویای محتوای آن باشد.
۴-مقاله به هر زبانی که باشد مهم نیست ولی چند مورد در آن باید به زبان انگلیسی باشد که عبارتند از: اسامی نویسندگان، عنوان، چکیده و کلمات کلیدی و حتی الامکان منابع و مآخذ هم انگلیسی باشد.
موارد فرعی هم وجود دارد که شامل این موارد است:
۱-مجله باید حوزه بین المللی داشته باشد و به یک حوزه جغرافیایی خاص تعلق نداشته باشد.
۲-در حوزه آن مجله، ترجیحاً مجله مشابه نباشد یا اگر هست آن مجله معیار برتری نسبت به آنها داشته باشد.
۳-افراد به وجود آورنده آن حتی الامکان افراد شناخته شده ای باشند.
۴-افراد به وجود آورنده، توزیع جغرافیایی مناسبی داشته باشند مثلاً همه ایرانی نباشند.
البته موارد فرعی، نمره اضافه دارد و در قبولی یا رد مجله از طرفISI نقش بازی نمی کند.
جایگاه تولید علم ایران در سطح بین المللی
تحقیقات نشان می دهد که تولید علم در ایران، ویژه در سال های اخیر از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده است. براساس آخرین آمار پایگاه Essential Science Indicator) ESI) طی دوره ۱۰ ساله اخیر، جمهوری اسلامی ایران در بین ۱۴۵ کشور که رتبه بندی بر روی آن ها صورت پذیرفته است، در رده چهلم جهان قرار می گیرد و این درحالی است که در دوره ۱۰ ساله پیشین که اول ژانویه ۱۹۹۷ تا ۳۰ آوریل ۲۰۰۷ را در بر می گیرد، جمهوری اسلامی ایران با ۲۶ هزار و ۴۹۵ عنوان تولید علمی، از این نظر در بین کشورهای جهان در رده چهل و یکم ودر بین کشورهای اسلامی، پس از ترکیه و مصر در رده سوم قرار می گرفت.
در دوره ۱۰ ساله اول (ژانویه ۱۹۹۷تا ۳۰ژوئن ۲۰۰۷)، کل تولیدات علمی ایران، ۸۵هزار و ۶۲۹بار مرود استناد قرار گرفته است که به این ترتیب نسبت تعداد استنادها به تولیدات علمی ایران، ۳/۱۱ بوده است.
هر چند تعداد کل استنادها و همچنین نسبت استنادها به تولیدات علمی ایران نسبت به دهه منتهی به ۳۰آوریل ۲۰۰۷ افزایش یافته است، اما این نظر رتبه ایران نسبت به دوره قبل تغییری نداشته است.
از طرفی، بر اساس آمار پایگاه Web of Science)WOS)، جمهوری اسلامی ایران در دوره تقریبی ۹ ماهه اول سال ۲۰۰۷که از اول ژانویه لغایت ۲۵ سپتامبر سال ۲۰۰۷، برابر با ۱۱ دی ماه ۱۳۸۵ لغایت ۳ مهرماه ۱۳۸۶ را در برمی گیرد، دارای ۶۲۸۹عنوان تولید علمی نمایه شده بوده است. براساس این آمار نیز کشورمان از نظر تعداد تولیدات علمی، رتبه دوم را در بین کشورهای اسلامی به خود اختصاص می دهد و پس از ترکیه و قبل از مصر قرار می گیرد.
این در حالی است که در همین دوره ۹ ماهه، ترکیه دارای ۱۳۴۰۲عنوان، مصر دارای ۲۷۹۰عنوان، پاکستان دارای ۱۴۴۳ عنوان و عربستان سعودی دارای ۱۳۱۱ عنوان تولید علمی نمایه در پایگاه WOS بوده اند.
تعداد نشریه های ایرانی نمایه شده در پایگاه JCR در سال ۲۰۰۶ نسبت به سال ۲۰۰۵ از سه عنوان به شش عنوان افزایش یافته است.
دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی، مدیر سابق گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور وعضو هیأت علمی گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شاهد، علت این پیشرفت را اقدامات و تسهیلاتی که در سالهای اخیر جهت پژوهش در سطح کشور، برگشت بورسیه ها به کشور پس از فراغت از تحصیل، توسعه رشته های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره های دکتری، افزایش اعزام پژوهشگران به سفرهای کوتاه مدت جهت تحقیق و ارائه مقاله در کنفرانس های بین المللی و نیز راهیابی ۱۴ عنوان نشریه ایرانی به زبان انگلیسی در پایگاه های ISIکه ورود تعداد زیادی از مقاله های ایرانیان را به پایگاه های ISI در پی داشته و زمینه مورد استناد واقع شدن مقاله های ایرانیان را فراهم کرده اند، عنوان کرده است.
نتیجه گیری
وجود مشکلاتی همچون تعامل کمتر پژوهشگران ایرانی در قیاس با پژوهشگران خارجی، عدم تمایل در انجام هرگونه کار گروهی و سرقت ایده ها -که در جامعه ما نسبت به جوامع دیگر شایع تر است- از جمله دلایلی عدم همکاری بین نویسندگان ایرانی در خلق آثار علمی است.
در حال حاضر به خودی خود این تعامل در حال افزایش است زیرا اخیراً تعداد زیادی از مجله های معتبر خارجی مقاله های تک نویسنده ای را نمی پذیرند و رد می کنند و مقاله های چند نویسنده ای را ترجیح می دهند.
زیرا اثری که با مشارکت چند متخصص به رشته تحریر در آمده، به احتمال زیاد معتبرتر از اثری است که توسط یک نویسنده تولید شده است. همچنین مقاله های تک نویسنده ای در مقایسه با مقاله های چند نویسنده ای کمتر مورد استناد واقع می شوند.
برگزاری کنگره ها و مجامع در سطح ملی و بین المللی نیز باعث ایجاد تعامل میان اندیشمندان می شود. این اعتماد در پژوهشگران باید به وجود بیاید که ایده های آنان محفوظ می ماند؛ از جمله این که نسبت به ثبت اختراعات اقدامات مؤثرتری انجام می شود و ایده های علمی و پروپوزال های پژوهشگران در فضایی امن تر و بانگاهی صددرصد علمی و به دور از هرگونه اعمال نظر شخصی مورد بررسی واقع شوند و نتیجه ارزیابی، سریع تر به اطلاع آنان برسد.
امروزه مهمترین روش ارزشیابی نشریه های علمی، علم سنجی است که معمولاً از طریق پایگاه های استنادی ISI و مجله همراه آنها JCR صورت می گیرد.این هم باید برای ارزشیابی مجله های فارسی نیز به وقوع بپیوندد. بعد از جنگ جهانی دوم، جهان با حجم انتشارات روبرو شد که ارزیابی انتشارات علمی را با مشکلاتی مواجه کرد و در پی آن راهکارهایی که برای حل مشکل پیشنهاد شد، روش های کمی بودند که یکی از موفق ترین آنها که برد جهانی پیدا کرده است روش علم سنجی است.
حوزه عمل علم سنجی، پایگاه های استنادی است. بنابراین نه تنها ایران بلکه همه کشورهایی که زبان علمی آنها غیر انگلیسی است به پایگاه های استنادی خود نیازمندند، زیرا نقص عمده پایگاه ISI تکیه فراوان آن به زبان انگلیسی است. در نتیجه کشورهایی زبان ملی و علمی آنها غیرانگلیسی است، تنها بخش انگلیسی انتشارات علمی آنها وارد پایگاه ها می شود و مورد ارزیابی قرار می گیرد. شاید به همین دلیل است که کشورهایی مثل چین، ژاپن، کره، مالزی، و… به تهیه نمایه های استنادی خود اقدام کرده اند.
به منظور ارزیابی کل انتشارات علمی ایرانیان و نیز تحکیم هرچه بیشتر استقلال علمی کشور، ایجاد پایگاه های نمایه های استنادی علوم، علوم اجتماعی، هنر و علوم انسانی درداخل الزامی است.
منابع:
-پایگاه اطلاعات علمی SID
-سخنرانی دکتر عباس چاکلی، مدیر سابق گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
-Jouma citiation Reprts
-نشریه دانشگاه علم و صنعت ایران/شماره۶۵
- نشریه اطلاعات علمی شماره۳۵۷
برنامه ریزی برای سایت جدید